Artikulo hau, nere lehenagoko «Carlo Fontana and theJesuit Santuary at Loyola», Journal of the Warburg andCourtauld Institutes, XXXVII, 1974, 180-289 or., estudia-ren bertsio rebisatu eta zeredoezer haunditu bat da. Nere eskerrona agertu nahi nioke A. José Ramón Eguillor-i proiektu honetan kooperatzera maitekiro otsegin zidalako, eta eskerrak eman nahi dizkiot Loiolako Histori Arkibua erabiltzenlagundu didalako eta gauzak asko erraztu dizkidalako. Baitere oso gogoan ditut A. Rafael Mª de Hornedo jesulagunarekin edukitako elkar-hizketak 1975an Loiolan aurkitu ginenean, eta poz haundia ematen dit Hornedo Profesorearekin batean Loiolako San Inazioren Santutegiaren gai hau ikertzeko aukera izateak.

l.-OTTO SCHUBERT, Geschichte des Barocks in Spa-nien, Esslingen, 1908, 163-169.

2.- JOSEF BRAUN, Spaniens alte Jesuitenkirchen. EinBeitrag zur Geschichte des nachmittelalterlichen Architekturin Spanien (Erganzungsheft zu den Stimmen aus MariaLaach, cxii-cxiii), Freiburgi. Br., 1913, 150-160 or.

3.- EDUARD COUDENHOVE-ERTHAL, Carlo Fonta-na und die Architektur des römischen Säptbarocks, Vienna,1930, 134-199 or.

4.- RAFAEL Ma DE HORNEDO, «La Basílica de Loyola», Miscelánea Comillas, XXV. 1956, 383-480 or.

5.- HORNEDO, op.cit., 387 or., FRANCIS HASKELL,Patrons and Painters, London, 1963, 85. or.; RUDOLFKUHN, «Gian Paolo Oliva und Gian Lorenzo Bernini», Rö-mische Quartalschrift, LXIV, 1969, 229-233 or.

6.- Erromako jesuiten jeneral-etxeko arkibuan ez dago argibiderik Bernini enkargatua izan zenez eta Carlo Fontanak enkargua zuzen heredatu zuen ala ez irargitzeko, Erromako María del Popólo Santuaren Cybo kapilaren kasuan izan dela ematen duenez. «Collegia, Loyola» (1459/2 olimbusta N. 88/2) liburuxkak dakartzan datuak oso mugatuak dira kolejioaren fundaziorako, San Inazioren etxea adkiritzeko, eta Austriako Marianaren patronaturako.

7.- Acta Sanctorum Julii, VII, 78. or.; ikus HORNEDO,op. cit., 387 or.

8.- COUDEN-ERTHAL, op. cit., 135 or.

9.- SCHUBERT, op. cit., 263. or., HORNEDO, op. cit.,387. or.

10.- Loiola, Histori-Arkibua, DOCUMENTOS HISTÓ-RICOS DE LOYOLA SEÑORIAL Y RELIGIOSA, 1-4-1,49. z; BRAUN, op. cit., 153. or.

11.- HORNEDO, op. cit., 392. or.

12.- BRAUN, op. cit., 153. or.

13.- HORNEDO, op. cit., 391. or., 1884. inguruan, Pedro de Recondok kolejioa bukatzeko planuak egin zituenean(19, 21, 22, 23, 55, 60 lam.) nola zegoen jakiteko, ikus ordu-ko fotografiak Loiolako Histori-Arkibuan (cf. 16. lam.).

14.- COUDEN-ERTHAL, op. cit., 134. or.

15.- HORNEDO, op. cit., 411. or.

16.- Roma, Colección Andrea Busiri-Vici. Eskritura, tinta uher iluna paper zuri gainean (26,6 x 39,7 zm.) ur uherrarekin. Firmarik eta fetxarik gabe (ikus hurrengo oharra).

17.- Marrazkia neurtua dago, baina ez da bereiz ze neurkera erabili den esaten. Alabaina, erromakoa delako, susmatzeko bide ematen du eskala erromako eskubetea dela. Suposizio horretan, marrazkiak aurkezten duen kolejioaren luzerahaundiena 620 eskubete da (136,40 m.), oraingo konstruzioak baino 19,60 m. gutxiago (156 m. O. SCHUBERT-enplanuan, op. cit., berriz COUDEN-ERTHAL-ek argiratuan,op. cit., 136. or., 53. fig.); baina, konstrukzioak, Pedro de Recondok 1884an marratutako planuan, direkzio horretan151,40 m. bakarrik neurtzen ditu. Konstrukzioaren zabalera, atze erdiko zabalera ez bestea, 225 eskubete da (56,10 m.);diferentzia ez da 6 m. baino gehiagokoa (Schubert-en pla-nuan zabalera 62,50 m. da eta Recondoren planuan 62,00m.).

18.- Busiri-Vici-ren planuko eleiza proportzioan pixkabat haundiagoa da. 170 eskubeteko (37,40 m.) diametruarekin, oraingo eleizaren neurriari (35 m.) 2,40 m. kenduko zizkion. Erdi lekuaren area (100 eskubeteko=22 m.ko diametrua) 2 m. gutxitua dago. Planuko beste aldakuntzetarako, ikus aurrerago.

19.- Bristoaren orde tinta uher iluna erabiltzea, adibidez, Carlo Fontanaren marrazki autografuari begira diferentzihaundiagoa da, halaxe da ere eskala indikatzeko modua, etazenbakien idazkera. Fontanaren marrazkirako ikus ALLANBRAHAM eta HELLMUT HAGER, Carlo Fontana. HisDrawings in the Collection of Her Majesty the Queen in theRoyal Library at Windsor Castle, London 1977, 19-23 or.Aitatutako fetxa sujeskorra da, marrazkia bere ejekuzioan,garai hartako Erromako San Lukas Academiaren ConcorsiClementini-etarako marrazkiekin aldera bai daiteke. Ikus,adibidez, Nicolas Besnier-ek San Pedroren sakristia berrira-ko 171 lan egindako eskema, edo Paolo Posi-ren proiektuamonastetxe baterako bere eleizarekin 1728an. Cf. H. HA-GER, Filippo Juvarra e il concorso di modeli del 1715 ban-dito da Clemente XI per la nuova sacrestia di S. Pietro.Quaderni di Comentari, Roma, 1970, 7. fig., 41. oharra; AN-GELO CIPRIANI, PAOLO MARCONI, ENRICO VALIE-RIANI, Academia Nazionale de S. Luca. I disegni di archi-tettura dellarchivio storico dellAccademia de S. Luca, Ro-ma, 1974, I. bol., 242, 345... z.

20.- MELCHIORE NISSIRINI, memorie per servirealia storia della Romana Accademia di S. Luca fino allamorte di Antonio Canova, Roma 1823, 359 or eta s. 372 or.eta ss., (THIEME-BECKER, XXIV, 1940, 327 or.). Dibujo hau, dibujo-sail ezberdin batekin bildua dago, figurazio- etapaisaje-diseinuekin, baina bai eta Carlo Fontanak Montecitorio Jauregirako egindako planuen kopia batzuekin ere; horiek kolore beltza eta gorria erabiltzen dituztelako berezten dira dibujo honengandik. Bolumen hartan bertan, Clemente XI.arentzat egindako kartela baten diseinua dago, kolore uherrez biztua eta Girolamo Somak firmatua, eta arrautz formako gela baten bobeda dekoratzeko dibujo bat Tomaso Cardanok («Thomas Cardanus) firmatua; honen izena seirehunaren inguruan aitatzen da Erromako Maria dell'OrtoSantuaren konexioan (THIEME-BECKER, V, 1912, 583or.). Diseinu honekin lotua, baina ez esku berekoa, teatro baterako planu bat eta jardin-sarrera baterako atearen altzatubat dago.

21.- Planu grabatuan (31. lam.) diagonaleko kapilek, zirku-erdiko ziskuen, oraingo aldare atzetan dauden antzekoen,forma dute eta zeharreko ardatz atzekoena ere bai. (cf. Pedro Recondoren 1884.go planua (33a lam.). Grabatuaren fetxarako ikus 23. oharra.

22.-BRAUN, op. cit., 153. or.

23.- «Acta Sanctorum»aren kooperadoreak kolejioa bisitatutako fetxa gutxi gora-behera 1721 da, Loiolako Histori-Arkibua, Diario Histórico de Loyola, 1713-1763, 21. or. bisita honetaz ikus bedi gainera HORNEDO, op. cit., 391. or.,24 z.

24.- Cf. batez ere Sebastiano Cipriani-ren, Carlo Fonta-naren ikaslearen, proiektua orain dela gutxi CESARED'ONOFRIOK aurkitua. (Scalinate di Roma, Roma, 1974,321-358 or., 253. fig. eta ss.). Fetxa gutxi gora-behera 1717da.

25.- Ikus H. HAGER, «Carlo Fontana's Proiect for achurch in Honour of the «Ecclesia Triunphans» in the Colosseum», Rome, Journal of the Warburg and Courtauld Insti-tutes, XXXVI, 1973, 319-337 or.

26.- Hala adibidez, Maria in Campitelli Santurakoarrautz formako eleizarako Rainaldi-ren planuan. Ikus FU-RIO FASOLO, L' Opera de Hieronimo e Carlo Rainaldi,Roma, 1961,52. lam.

27.- COUDENHOVE-ERTHAL, op. cit., 135. or., baiespen hau honetan oinarritzen zuen, denen iritzira zirku-leku nagusiaren diametruaren eta haren alturaren arteko garrantzi-ko erlazioan. Hau hark Piazza del Pópolo-n dagoen María dei Miracoli Santuarekin konparatzen du eta Fontanaren Koliseorako eleiz-proiektuarekin. Ez du konparazio batek ere konbentziten, izan ere kasu bietan proporzio-sistema kanpoko faktoreei lotua bai dago: lehen ejenpluan, -Coudenhovek admetitzen duen bezala- lehen eraikitako Maria di Monte-santo Santuaren eleiz bizkiaren bertikal-dimentsio faktoreekin; eta bigarrenean, Anfiteatroaren alturarenakin, hari adaptatzen bait zion Carlo Fontanak bere proiektua. Loiolan, oraingo kupula baino bajuagoak, ate-arkupeko tinpanuaren atzetik, efektu txar samarra egingo ziokeen eleizari bertatik begiratuko ziokeenari (ikus COUDENHOVE-ERTHAL, op.cit., 6. lam.), eta orduan seguru asko Fontanak ez zukeen horrelako gauzarik egin nahi izango. Gainera bi pisuen arteko erlazioa Fontanari egokia iruditzen zaio, María di Montesan-to Santuaren eleizarako alturak zera agertzen baitu, hark goiko gorputz osoro desarrollatuen eskemak nahiago zituela(ikus H. HAGER, «Zur planungs unt Baugeschichte der Zwillingskirchen auf der Piazza del Popolo in Rom», Römischez Jahrbuch für Kunstgeschichte, XI, 1967-1968, 211 or.,155,157 lam. eta ss.).

28.- CARLO FONTANA, Il tempio Vaticano e la sua Origine, Roma, 1694, 361 or. eta ss; H. HAGER, «La crisistatica della cupola di S. Maria in Vallicella in Roma e i remedi proposti da Carlo Fontana, Carlo Rainaldi e Mattia de Rossi», Commentari, XXIV, 1973, 300-318 or.

29.- Ikus bedi Austriako Leopoldoren hiletarako dekorazioa María dell'Anima Santuan 1705an (BRAHAM eta HAGER, op. cit., 176, 212 or.; ALLAN BRAHAM, «Funeral Decorations in Early Eighteenth Century Romae», Victoria and Albert museum Brochure, 7, London, 1975, 2-14 or.,frontispiece and 8. pl., eta Portugalko Pedro II.aren hiletarako Antonio dei Portoghesi Santuan 1707an (COUDENHOVE-ERTHAL op. cit., 30. pl.; BRAHAM, op. cit., 22-24 or.,23 eta 24 pl.).

30.- COUDENHOVE-ERTHAL, op. cit., 138. or; BRA-HAN-HAGER, op. cit.

31.- HAGER, «Zwillingskirchen», op. cit. 226 or. 37 z.

32.- COUDENHOVE-ERTHAL, op. cit. 138. or.

33.- RUDOLF WITTKOWER, Art and Architecture inItaly, 1600-1750, 3rd. ed., Harmondswort, 1973, 245 or.;idem, «Carlo Rainaldi an the Roman Architecture on the Full Baroque», The Art Bulletin, XIX, 1937, 280. or., 45. fig.FASOLO, op. cit. 54. pl.

34.- GIOVANNI INCISA DELLA ROCCHETTA, «Notizzie sulla fabbrica della Chiesa Collegiata di Ariccia», Rivista del R. Instituto de Archeologia e Storia dell'Arte, I, 1929, 281-285 or.; HEINRICH BRAUER and RUDOLFWITTKOWER, Die Zeichnungen des Gian Lorenzo Bernini, 1931, Berlín, 1931, 115 or. eta ss.

35.- Honek alboko atikoen bidez etxeaurrearen alturagoratzen zuen; atiko horiek ertz haundian ertzeko sei leihoengainean eraiki ziren.

36.- Loiola, Histori-Arkibua, DOCUMENTOS HISTÓRICOS DE LOYOLA SEÑORIAL Y RELIGIOSA, 1-4-1, 52. z.

37.- BRAUN, op. cit., 154. or.; HORNEDO, op. cit.,391. or.

38.- Beste aldeko eskailera azken aldian eraiki zuten.

39.- Cf. 32 eta 33a lam.

40.- Loiola, Histori-Arkibua, Libro de las Visitas que hazen los PP. Provinciales, 9. fol.

41.- Loyola, Histori-Arkibua, Libro de las Visitas, 13. fl.

42.- «Obra oso aurrera dihoa Jainkoari esker. Bete bedihautsi gabe A. Probintzialak joandako Bisitan prezeptupean agindu zuena, baitere ez dadila ezertan marratik okertu: horretarako haren olak etxe barruan ondo gorderik edukitzea komeni da, eta maisuak gehienbat ateratako eta berarekin daukan kopia bat erabil dezala, eta kartoiezko eredua, oso ondatua dagoena, konpondu dezatela eta lehen bezain ondojar dezatela eta bestea bezalaxe gorde dadila, eta hala guziz benetan enkargatzen diot A. Erretoreari, baitere egin arazi diezaiola Maisuari Eleizaren proiektua planeatu bezala, kapilen pasua zabaltzeko egin aldaketarekin, proiektu hau gabe hura aurrera eramaten itsu joango bait litzateke». Loiola, Histori-Arkibua, »Visitas» liburua, 18 fol. eta s.

[N.B. Dr. Hager-ek, bere estudioan zehar, Loiolako elei-zaren jirola ederra edo eraztun-arkupea nork egin zuen -Carlo Fontanak ala Martín Zalduak- sakon kontsideratzen du,eta nik nere aldetik, kontsiderazio horiei, Loiolako Histori-Arkibuaren dokumentuak ikertu eta edifizioa bera urte askotan aztertu ondoren beste kontsiderazio batzuk erantsi nahi dizkiet:

1. Lehenbizi, A. Francisco de Alençón Probintzialarentextua Loiolako dokumentazioaren kontextuan honela ulertubehar dela uste dut: «Martín de Zaldua Maisuak, Erromatik bidalitako planuetan beste aldakuntza inportante batzuk ere sartu zituenak - etxeaurreko atikoak eta barneko bi eskailera haundiak-, orain beste aldakuntza berri hau sartu du, eleizan kapila batetik besterako pasuak zabaldu egin ditu; planta horrela zabaltzen denez gero, erabaki dezala berak nola altzatu behar den, nola aurrera jarrai jakin dezagun (eta altzatu honek eskatzen zituen arku eta kapilen bobedenpean jirola edo eraztun-arkupea sortuko zen).

2. Pasuen zabaltze hori Erromatik etorri izan balitz, handik etorri beharko zuen ere altzatuaren soluzioa: soluzio hau, problema sortu zuenak eman beharko zuen. Gogora bedi, Fontana ez zela behin ere Loiolara etorri, ez planuak egiteko ez eta obra dirijitzeko ere; ez da jakin ere, konstrukzioan inoiz ere hargana jo zenik, hura bizi zenean ere obra egitean sortzen ziren problemak solutzeko.

3. Eleizaren sotanoetan, hau da, eleizaren zimentuetan, kapila batetik besterako pasuak estuak dira, zuzen metro bat dute zabalean, eta zabalera horixe zuten hain zuzen ere kapila batetik besterako pasuek eleizaren lehen plantan. Horregatik, zabaltze horiek ez ziren Erroman ideatu, Loiolan baizik, zimentuak bota ondoren eta eleizaren planta eraikitzen hasitako orduan. Hager D.ak -Witkower ezagutzen eta zitatzen duenak, eta estudio oso honetan pasuen zabaltzea Zalduak ideatu zuela admetitzen duenak- 4.numeruan zera afirmatzen duenean «eleiza orain dagoen bezala egiteko, pentsaturik bota zirela zimentuak», expreso diagonal- kapilen estrukturaz ari daeta zortzi zutarrien haunditzeaz, bahin lehengo zutabe dupleak baztertu zirenean, baina ez ditu hemen tratatzen ari garen sotanoen pasuak ikutzen, ez du kuestio horretan pentsatzen.

Signatua: José Ramón Eguillor S.I.]

43.- HAGER, «Loyola», 285 or., 37 z., 68 b lam.

44.- Loiolako Histori-Arkibua, »Visitas» liburua, 1695eta 1704.

45.- COUDENHOVE-ERTHAL, op. cit. 141 ss. or., BRAHAM-HAGER, op. cit.

46.- JEAN VALLERY-RADOT, «Le recueil des plansdédifices de la Compagnie de Jesus conservé a la Bibliothè-que Nationale de Paris», Bibliotheca Instituti Historici S.J.,XV, Roma, 1960.

47.- Wittkower, «Rainaldi»., op.cit. The Art Bulletin,XIX, 1987 or. ss; HAGER, «Zwillingskirchen», op.cit., 297or. s.

48.- Ikus bedi 1662ko domina eta María in Campitelli Santurako Rainaldi-ren atzen proiektua, Wittkower, «Rainaldi» op. cit. The Art Bulletin, XIX, 1937, 287 or., 52, 53 fig.

49.- S. Lucas Academiaren Arkibua Erroman, Cartella III-B, 362, planua. Tinta uherrez idatzia, paper zuria, 0,56xl,10 m. Inskripzioak: «Prima Classe dell'Architettura.Pompeo Ferrari Romano. Primo Premio» (gainean, behan, ezkerrean) eta «H» (azpian). 353 numerua, etxeaurre nagusiaren altzatua. Eskriptura, tinta uher ilunaz paper zurian,0,52 x 1,10. Marrazkipean inskripzio bat: 362 z.ari dagokio.1681 fetxa beste esku batek erantsia. 381 z., sekzioa. Eskriptura, tinta uherra paper zurian, 053ál,10 m. Marrazkipean inskripzioa, 362 z.ari dagokio. 362 eta 353 zenbakiak Bernardo Vittonek kopiatu zituen, París, Musée des Arts Décoratifs, II. bol., 146 eta 148 fol. RUDOLF WITTKOWER,»Vittones Drawings in the Musée des Arts Décoratifs», Studies in Renaissance and Baroque Art Presented to Anthony Blunt on His 60th. Birthday, London-New York, 1967, 167.or.

50.- MARCONI, CIPRIANI, VALERIANI, op. cit., 20,21, 22 zz, Penna hiriko Andrea de Nicolangelo della Valle-ke gindako proiektua, bigarren saria (inskripzioa: «1678» 363z.an) eta 366, 367, 368 zz.: Milango Carlo Antonio Ravassik egindako proiektua (inskripzioa: «1682» 366 z.an). Diseinu guzietan eleiza aurreko egoaren erdian jarria dago, baina haietako batek ere ez du Loiolako jesuita-kolejioarekin antza berezirik. Nahasmen haundia dago Concorsi Accademiciren proiektuen fetxa inguruan; ikus H. HAGER, «II modello di Ludovico Rusconi Sassi del Concorso per la Facciata di S.Girolamo in Laterano (1732) ed i prospetti a convessitá centrale durante la prima meta del Settecento in Roma», Commentari, XXIII, 1971, 40 or.

51.- HAGER. «Carlo Fontanas Project for a Church»,op. cit., 328 or.

52.- Fontanaren original-proiektua 1676 1679 artean datatzeko, ikus bedi H. HAGER, «Carlo Fontanas project for a Church», op. cit., 325. or.

53.- Destruktu berria. Etxeaurrearen estudioa VASIN, Magnificenze, IX, 1759, 177. lam. MARIANO ARMELLINI, Le chiese de Roma dal IV secolo al XIX, 2.en ed., Roma,1942, lam, 774. orrian.

54.- Konklusio honetarako arrazoiak Hospizioaren pla-nuaren simetrian oinarritzen dira (ikus BRAHAM-HAGER,op. cit., 141 or. eta H. HAGER, «Carlo Fontana e lingrandimento dell'Ospizio di S. Michele. Contributo allo sviluppo architettonico di un'istituzione caritativa del Tardo BaroccoRomano», Commentari, XXVI, 1975, 344-359 or.

55.- Migel Angelen Erromako S. Giovanni dei Fiorentini-ren eredurako, ikus JAMES ACKERMAN, The Architecture of Michelangelo, 2.en ed., I. London, 1966, 69. fig.,71a, 71b.

56.- VITTONEREN bolumenaren 186. fol. Musée desArts Decoratifs-an, 49. oharrean aitatuan. Eskriptura paperzurian tinta uherrez (0,25á0,19 m.). Preparatzeko lerro batzuk paper zurian lapitzez idatziak kontserbatu dira. Eskala, bidezko denez, Turingo oinetan indikatua dago (oin 1 = 0,34m.). Bolumenaren konposiziorako ikus WITTKOWER,»Vittone Drawings» op. cit., 165-172 or.

57.- Ikus BRAHAM-HAGER, op. cit., 362. lam.

58.- H. HAGER, «La Capella del Cardinale Alderano Cybo in S. María del Pópolo, Commentari, XXV, 1974, 47-61 or.

59,- NOEHLES, op. cit., 73. or., 55. fig.

60.- HORNEDO, op. cit., 410. or.

61.- Montefiascone-ko katedralaren historiarako Renazimendu aldian, ikus HANS OST, «S. Margherita in Montefiascone. A centralized Building Plan in the Roman Quattrocento», The Art Bulletin, LVII, 1970, 373-389 or. (Barrukobistak, 9, 10 lam.). Fontanak ze lan egin zuen jakiteko, cf. H.HAGER, «Die Kuppel des Domes in Motefiascone. Zu einem borrominesken Experiment von Carlo Fontana», Römisches Jahrbuchfr Kunstgeschichte, 15, 1975, 143-168 or.

62.- WITTKOWER, Art and Architecture, op. cit. 245 or.

63. WITCOWER, Art and Architecture, op. cit., 386 or.,16 z. Norbaitek zera objeta dezaidake, Canal Grande-ko eleiza oktogono-plantakoa dela eta, horregatik, beste kategorikoa dela. Alabaina, objezio horri erraz erantzun dakioke, oktogono- eta zirku-eleiz tipoak oso estu lotuak bai daude heuren artean, eta beren desarroiloan bata besteekin elkartuak bai daude (cf. Hager, «Zwillingskirchen», op. cit., 261ss.). Obelisko kerako pinakuloak kupulari eusten dioten hormen oinean (59. lam.) seguru asko della Salute eleizatik zuzen aldatutako zerbait izango dira, hango linternan antzeko posizioan bai daude.

64.- HORNEDO, op. cit., 410. or.

65.- Hospizio etxearen historiarako, ikus H. HAGER,»Carlo Fontana e lingrandimento dell Ospizio di S. Michele»,op. cit., eta BRAHAM-HAGER, op. cit., 137-150. or.

66.- London, British Museum, Map Department, 7 table57, «Disegni diversi», 50. fol. Idazkera eta diseinu-tinta paper zurian tinta ilunakin, 26,9 á 48 zm., eskala gabe. Proiektu hau 1700. urte inguruan fetxa daiteke. Dagozkion planuak eta marraren sekzio bat 38, 41, 44 eta 48 fol. daude. Bolumen honi doakona ikus bedi BRAHAM-HAGER, op. cit.

67.- Loiola, Histori-Arkibua, Libro de visitas que hazenlos PP. Provinciales; Libro de las Consultas deste R. Cole-gio, Uztaila, 1711; Liro de la fábrica desde Septiembre de1702 a Agosto de 1736: cf. Urria 1702; Martxua, Apirila,Maiatza 1713; Urtarrila, Maiatza 1717.

68.- WITTKOWER, Art and Architecture, op. cit., 245.or.

69.- Eleizaren arkuen eta haren Atearkupearen konstrukzioarekin elkarturiko problemak argitzeko, ikus bedi JOSE RAMON EGUILLOR S.J., »Intervención de Joaquín de Churriguera en la construcción de la Basílica de Loyola»,BRSBAP, San Sebastián 1977, 441-450 or., eta liburu honetan bertan 62-63 or.

70.- Carlo Fontanak Clemente XI.ari berriz ere bere lehen proiektuaren bertsio aldatu bat aurkeztu zion, baina turkuen gerragatik ez zuten hura egin. Cf. H. HAGER, «Carlo Fontanas Proyect for a Church», op. cit., 334 or.

71.- H. HAGER, «Carlo Fontanas Proyect for aChurch», op. cit., 329 ss.

72.- H. HAGER, «Progetti del Tardo Barocco per il terzo braccio del colonnato di Piazza S. Pietro a Roma», Commentari, XIX, 1968, 299-314 or.

73.- TIMOTHY K. KITAO, Circle and Oval in the Square of St. Peters. Berninis Art of Planning, New York,1974, 61-66 or. Cfr. Review by John A. Pinto, Journal of the Society of Architectural Historians, XXXV, 1976, 234 s. or.

74.- LIONE PASCOLI, Vite de pittori, scultori ed architetti moderni, II, Roma, 1736, 542 ss. Ikus HENRY MILLON, BRAHAM eta HAGER-EN reseña, Carlo Fontana.The Drawings at Windsor Castle, Journal of the Society of Architectural historians, XXXIX, 1980, 74.